Sağlıkta Gündem; Maymun Çiçeği (Mpox)

DSÖ Maymun çiçek virüsü enfeksiyonu(Mpox) salgını açısından acil durum Uyarısı verdi!

Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), Kongo Demokratik Cumhuriyeti’nden komşu ülkelere yayılan maymun çiçeği virüsü nedeniyle iki yıl içinde ikinci kez küresel halk sağlığı acil durumu ilan etti. Küresel halk sağlığı acil durumu, DSÖ’nün en yüksek alarm seviyesi olarak biliniyor ve bir hastalığı kontrol altına almak için araştırma, finansman, uluslararası halk sağlığı önlemlerini ve işbirliğini hızlandırmayı amaçlıyor. Sakarya Üniversitesi Tıp Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Mustafa Altındiş'in, konuyla ilgili "Sağlıkta Gündem; Maymun Çiçeği (Mpox)" başlıklı makalesini sizlerle paylaşıyoruz.

Sağlıkta Gündem; Maymun Çiçeği (Mpox)

Prof. Dr. Mustafa Altındiş 
SAU Tıp fakültesi Tıbbi Mikrobiyoloji AD, Tıbbi Viroloji BD Başkanı

Mpox; neler oluyor!

Dünya Sağlık Örgütü (DSO), 14 Ağustos 2024 tarihi itibariyle maymun Çiçeği virüs enfeksiyonu (Mpox) salgınını “uluslararası öneme sahip bir halk sağlığı acil durumu (PHEIC) olarak ilan etti. DSÖ; ülkeleri tanı, surveyans (takip), bağışıklama ve tedavi açısından  gerekli önlemleri almalaya çağırıyor. Sadece Demokratik Kongo Cumhuriyeti'nde 2024 yılı içinde görülen olgu sayısının 15 bin 600, ölen hasta sayısının 537 olduğu bildirilmiştir (1, 2). Burundi, Kenya, Ruanda ve Uganda gibi en az 13 Afrika ülkesinde de Mpox salgınları bildirilmistir. Kıta genelinde şüpheli olgu sayısı artmakta olup; 2022'deki 7.146 olgu ve 2023’te 14.957 olgu varken, 2024 yılı Ağustos ayı itibariyle vaka sayısı 17 binleri bulmuştur. Tanı ve gözlem kısıtlılığı, tıbbi izlem yetersizliği de dikkate alınacak olursa bu sayılar buzdağının sadece görünen kısmıdır (3). 

DSÖ, 12 AĞustos 2024 tarihli Mpox raporunda 1 Ocak 2022 - 30 Haziran 2024 tarihleri arasında 116 Ülkede yaklaşık 100 bin olgunun ve 208 ölümün görüldüğü belirtilmis¸tir. Olguların % 96’sı Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nde görülmektedir (4). Ülkemizdeki olgu sayısı ile alakalı Sağlık Bakanlığı bir sayı bildirmemiştir, ancak çok düşük olduğu tahmin edilmektedir. 

2022 yılındaki salgında, viru¨su¨n “clade 2b” alt türü ile yaygınken, 2023 yılı Eylu¨l ayından itibaren daha ağır seyirli olan “clade 1” türünün etkili olduğu bildirilmiştir (5). Etkili bir tedavisi yoktur, korunmak için gereken aşıların teminindeki sıkıntılar nedeniyle başta Afrika olmak üzere dünyanın farklı bölgelerinde hastalıgˆın hızla yayılacağından endis¸e edilmektedir. Milyon dozlarla aşı gereksinimi vardır, ancak Afrika’da halen bir as¸ılama programı başlatılamamıştır, hazırlıklar devam etmektedir (1, 6). 

Nasıl başladı?

Maymun çiceği hastalığı ilk olarak maymunlarda 1958’de saptanmıştır. Cilt bulguları çicek hastalığına benzediğinden “maymun çiceği” denmiştir. İNsanlarda ilk olgu 1970 yılında Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nde (Zaire) görülmüştür. DSÖ, 2022 yılında bu hastalığın küresel yayılımı sırasında adını Mpox olarak değiştirmiştir.
Mpox virusu, çicek virüsüne akraba bir DNA virüsüdür. Virüs, çicek hastalığına benzeyen ancak daha hafif seyirli bir enfeksiyona neden olmaktadır. Orta ve Batı Afrika’da iki farklı genetik alt tür hastalık yapmaktadır. Batı Afrika alt türü (clade 2), Orta Afrika (Kongo Havzası) alt tipine (clade 1) oranla daha hafif seyirli hastalık yapar. 2022'de dünya genelinde büyük bir salgına yol açan alt tip 2’dir. 2024 yılında sayısı hızla artan olgularda ise alt tip 1b saptanmaktadır. Afrika’da halen 1, 1b ve 2b alt tipleri ile yayılım devam etmektedir (3). Acil durum ilanının nedeni olan alt tip 1b ile gelis¸en bir vaka henüz Afrika dışından bildirilmedi. Ancak tanı güçlüğü ve farkındalık eksikliği nedeniyle bu alt tipin dünyaya yayılmıs¸ olabileceği düşünülüyor.  

FOTOĞRAF: Prof. Dr. Mustafa Altındiş, ve arkadaşlarının 2022 yılında “Travel medicine and infectious disease” dergisinde Mpox virusu enfeksiyonu tanısı ile alakalı makalesi yayınlanmıştı.

MPOX Bulaşma Yolları:

Maymunlardan daha c¸ok sincap, sıc¸an, fare gibi kemirgenlerle de insanlara geçebilir. Gu¨nu¨mu¨zdeki go¨ru¨len salgınlardaki bulas¸ma yolu ise insandan insanadır. 

1.    Doğrudan Temas: Mpox virüsü, enfekte bir kişinin deri lezyonlarına, vücut sıvılarına veya kabuklanmış döküntülerine doğrudan temas yoluyla bulaşabilir. Bu, en yaygın bulaşma yollarından biridir ve hastalığın yayılmasında kritik bir rol oynar (7).

2.    Cinsel temas: Cinsel ilis¸ki esnasında vu¨cut sıvılarının ve cilt lezyonlarının teması, viru¨su¨n bulas¸ma riskini artırır.

3.    Solunum Yolu: Virüs, enfekte bireylerle uzun süreli yüz yüze temas sırasında, solunum yoluyla da bulaşabilir. Özellikle hastanın ağız, burun veya boğazında lezyonlar varsa, damlacık yoluyla bulaşma riski artmaktadır (8).

4.    Kontamine Nesnelerle Temas: Virüs, enfekte kişilerin kıyafetleri, yatak takımları veya diğer kişisel eşyaları gibi kontamine olmuş yüzeylere dokunulmasıyla da yayılabilir. Mpox viru¨su¨, enfekte kis¸inin dokundugˆu veya vu¨cut sıvılarının bulas¸tıgˆı yu¨zeylere temas yoluyla da bulas¸abilir. Bu tu¨r yu¨zeylerle temas ettikten sonra ellerin yıkanmadan yu¨ze, agˆza, buruna veya go¨ze temas ettirilmesi viru¨su¨n bulas¸masına neden olabilir. (9).

5.    Anneden bebegˆe: Mpox viru¨su¨, enfekte bir anneden dogˆum sırasında bebegˆe gec¸ebilir. Ayrıca, hamilelik sırasında plasenta yoluyla da bebegˆe bulas¸ma riski vardır. 

6.    Hayvanlardan Bulaşma: MPOX, genellikle enfekte hayvanlarla, özellikle kemirgenler ve primatlar ile doğrudan temas yoluyla insanlara bulaşır. Virüs, hayvanların ısırması, tırmalaması veya etleriyle doğrudan temas sonucu bulaşabilir. Bu nedenle vahşi hayvanlarla temastan kaçınılması önem arz etmektedir (10).

Hastalığın Belirtileri

Ates¸, bas¸ agˆrısı, yorgunluk, yaygın vu¨cut agˆrıları, lenf bezlerinde s¸is¸lik ve ciltte do¨ku¨ntu¨lerle seyreder. Şikayetler viru¨s ile şüpheli temas sonrası ortalama 1-2 haftada ortaya c¸ıkar. Lenf bezi s¸is¸ligˆinin olması benzer şikayetlerle giden o¨zellikle c¸ic¸ek, su c¸ic¸egˆi ve kızamıktan ayırmada o¨nemlidir. 
Ciltteki do¨ku¨ntu¨ler, daha c¸ok yu¨zde, kollarda ve bacaklarda go¨ru¨lu¨r. Avuc¸ ic¸i ve ayak tabaklarında, agˆız ic¸inde, genital bo¨lgede ve go¨zlerdede döküntü saptanabilir. Lezyonlar, du¨z bir kızarıklık s¸eklinde bas¸layıp (maku¨l), deriden kabarık hale gelir (papu¨l); ardından ic¸leri berrak sıvı ile dolarak “veziku¨l” go¨ru¨nu¨mu¨ alırlar. Veziku¨llerin ic¸indeki berrak sıvı sarımsı renkte bir sıvıya do¨ner ve “pu¨stu¨ller” olus¸ur. Pu¨stu¨ller, kabuk bagˆlar ve kabukların du¨s¸mesiyle lezyonlar ortadan kalkar. Bu su¨rec¸, genellikle 2-4 hafta su¨rer ve kendiligˆinden iyiles¸ir. Bagˆıs¸ıklık sistemi baskılanmıs¸ kis¸ilerde hastalık agˆır seyredebilir (11).
Mpox Tanısı
Bu ve benzeri belirtileri go¨steren kis¸ilerin son bir ay ic¸inde riskli bo¨lgelere seyahat edip etmedikleri ya da benzer belirtileri olan birileri ile yakın temasları olup olmadıgˆı sorgulanmalıdır. Maymun c¸ic¸egˆi hastalıgˆından s¸u¨phelendigˆi durumlarda lezyonlardan uygun s¸ekilde elde edilmis¸ ve gerekli gu¨venlik o¨nlemleri alınarak paketlenmis¸ o¨rneklerin ilgili laboratuvara go¨nderilmesi gereklidir. Gu¨nu¨mu¨zde tanı, PCR (polimeraz zincir reaksiyonu) ile viru¨se ait DNA’nın o¨rneklerde go¨sterilmesine dayanmaktadır. Viru¨s, kanda c¸ok kısa su¨re kaldıgˆından PCR ile kandan saptamak genellikle mu¨mku¨n değildir. Antijen ve antikor testleri de daha o¨nce uygulanan c¸ic¸ek as¸ısı vb. nedenlerle her zaman dogˆru sonuc¸ vermez (11, 12). 

Tedavi ve Aşı 

Tedavide özgün kullanılan bir ilaç yoktur. Şimdiye kadar görülen olgular, sidofovir, brinsidofovir, tekovirimat (ST-246) isimli antiviral ilaçlar ve çice immünoglobulini uygulanarak kontrol altına alınmıstır. Tekovirimat isimli ila縠hayvan ve insan çalışmalarından sonra 2022’de Avrupa İlaç Ajansı (EMA-EuropeanMedicineAgency) ve ABD FDA tarafından onaylanmıştır ancak dünyada yaygın olarak bulunmamaktadır. 

ABD’de maymun çiceği hastalığı için kullanılmak üzere 2019 yılında FDA tarafından onaylanmış JYNNEOSTM (Imvamune ve Imvanex adları ile de bilinmektedir) isimli aşı bulunmaktadır. Bu zayıflatılmıs¸ aşı çicek ve maymun çiceğine karşı etkili olup içinde Modifiye Vaccinia Virus Ankara suşu bulunmaktadır. Bu suş Refik Saydam Hıfzıssıhha Enstitüsü Aşı Laboratuvarları’nda, büyük olasılıkla at çiceği virüsünün seri pasajlarıyla çicek aşısı suşu olarak geliştirilmis Vaccinia Ankara suşunun, daha sonra Münih Üniversitesi’ndeki araştırmacılar tarafından daha güvenilir bir aşı sağlamak amacıyla tavuk fibroblast doku kültürlerinde yeniden seri pasajlanmasıyla elde edilmiştir. Laboratuvarda bu tür virüslerle çalışanlara ve salgın durumunda temas edenlerde kullanılmak üzere kısıtlı sayıda mevcut olduğu bilinmektedir. Aşı temastan sonra da uygulanabilmektedir (1, 11). 

Önleyici Tedbirler:

•    Kişisel Hijyen: El yıkama, kişisel hijyenin korunması ve virüsün bulaşmasını önlemek için önemlidir. Özellikle enfekte kişilerle veya kontamine olmuş yüzeylerle temas sonrası ellerin sabun ve su ile iyice yıkanması gerekmektedir. Burada güzellik merkezleri, berber ve kuaför hizmetleri, masaj salonları, sauna ve hamamlar, havuz ve şezlonglarda da bulaşabilme riski vardır. Özellikle dövme ve pearcing uygulamalarında çok dikkatli olunması, kişisel hijyene bireylerin dikkat etmesi gerekmektedir. 

•    Koruyucu Ekipman: Enfekte bireylerle ilgilenen sağlık çalışanları ve temas riski olan kişiler, uygun kişisel koruyucu ekipman (maske, eldiven, göz koruması) kullanmalıdır.

•    Karantina: Virüsün yayılmasını önlemek için enfekte bireylerin izole edilmesi ve karantina uygulamaları önemlidir.
MPOX virüsü hakkında bilinçli olmak ve önleyici tedbirler almak, toplum sağlığını korumada büyük bir öneme sahiptir. Hastalığın belirtilerini gösteren kişilerin bir sağlık kuruluşuna başvurmaları ve çevrelerindeki insanları bilgilendirmeleri hayati önemdedir.

KAYNAKLAR

1. https://www.ttb.org.tr/userfiles/files/Maymun_Cicegi_Bilgi_Notu.pdf
2. https://www.who.int/news/item/14-08-2024-who-director-general-declares-mpox- outbreak-a-public-health-emergency-of-international-concern
3. https://africacdc.org/news-item/speech-of-the-director-general-africa-cdc-on-the- declaration-of-mpox-as-a-public-health-emergency-of-continental-security-phecs/
4. https://www.who.int/emergencies/situation-reports
5. https://www.who.int/director-general/speeches/detail/who-director-general-s-opening-remarks-at-the-media-briefing---7-august-2024
6. https://health.ec.europa.eu/latest-updates/mpox-hera-donate-over-215000-vaccine-doses-africa-cdc-amid-urgent-outbreak-2024-08-14_en
7. Bunge, E. M., Hoet, B., Chen, L., Lienert, F., Weidenthaler, H., Baer, L. R., &Steffen, R. (2022). Thechangingepidemiology of humanmonkeypox—A potentialthreat? A systematicreview. PLOS NeglectedTropicalDiseases, 16(2), e0010141.
8. Reynolds, M. G., Carroll, D. S., Karem, K. L. (2017). Factorsaffectingthelikelihood of monkeypox'semergenceand spread in the post-smallpoxera. CurrentOpinion in Virology, 2(3), 335-343.
9. CentersforDisease Control andPrevention (CDC). (2022). MonkeypoxTransmission. [Online] Available at: https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/transmission.html
10. World HealthOrganization (WHO). (2022). Monkeypox. [Online] Available at: https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/monkeypox
11. https://www.klimik.org.tr/2024/08/15/mpox-maymun-cicegi-hakkinda-sikca- sorulan-sorular/
12. Altindis M, Puca E, Shapo L. Diagnosis of monkeypoxvirus - An overview. Travel MedInfectDis. 2022 Nov-Dec;50:102459.